Polska: Od Kryzysu do Strategii. Dogłębna Analiza Systemu Pomocy Humanitarnej

RAPORT O POMOCY DLA UCHODŹCÓW W POLSCE.

W ciągu ostatnich lat Polska stanęła przed największym wyzwaniem humanitarnym w swojej powojennej historii. Jako kraj frontowy przyjęła i udzieliła wsparcia milionom osób uciekających przed wojną. Najnowsze dane analityczne potwierdzają ogromny, bezprecedensowy charakter tego wysiłku: łączna wartość wsparcia publicznego i humanitarnego w latach 2022-2024 przekroczyła 15 miliardów euro. System ten, złożony z działań rządowych, lokalnych samorządów, polskich i międzynarodowych organizacji pozarządowych (NGO), przeszedł ewolucję od chaotycznej, oddolnej reakcji kryzysowej, do zinstytucjonalizowanej, choć wciąż nieperfekcyjnej, machiny integracyjnej.

I. Rozmiar Interwencji i Specyfika Demograficzna

Pierwszym wskaźnikiem skali jest liczba osób objętych ramami prawnymi. Wydanie blisko 1,9 miliona numerów PESEL UKR było operacją logistyczną na światową skalę, która umożliwiła dostęp do rynku pracy, edukacji i opieki zdrowotnej. Obecnie, około 1,6 miliona osób posiada status ochrony czasowej, co stanowi jedną z największych populacji uchodźców w Europie.

Kluczowym czynnikiem kształtującym politykę pomocową jest struktura demograficzna. Raporty wyraźnie wskazują na dominację osób najbardziej wrażliwych:

• Dzieci (do 18 lat): 44%

• Kobiety (dorosłe): 47%

• Mężczyźni (dorośli): 9%
  

Ta specyfika (prawie 91% populacji to kobiety i dzieci) oznacza, że gros programów musiało koncentrować się na edukacji, opiece nad dziećmi, wsparciu psychospołecznym i przeciwdziałaniu przemocy. To nie jest populacja typowego migranta ekonomicznego, lecz ludność wymagająca wsparcia długoterminowego i traumatycznego.

II. Anatomia Trójsektorowej Pomocy

Polski system wsparcia można podzielić na trzy dynamicznie ewoluujące filary, gdzie każdy sektor (państwo, NGO polskie, organizacje międzynarodowe) ma swoją unikatową rolę.

1. Złożoność Pomocy Finansowej: Państwo kontra ONZ

Pomoc finansowa jest najbardziej skomplikowanym elementem. Polski rząd zapewnił systemowe włączenie socjalne, co jest unikatowym modelem w Europie. Uchodźcy uzyskali dostęp do kluczowych świadczeń, takich jak 800+ (na każde dziecko) i jednorazowe świadczenie 300 zł na start.

Równolegle działały programy Cash Assistance prowadzone przez agencje ONZ, takie jak UNHCR, oraz polskie NGO, np. PCPM czy Polska Akcja Humanitarna (PAH). Programy te zapewniały kilkumiesięczne, cykliczne wsparcie gotówkowe.

Kluczowa Różnica: System rządowy jest długofalowy i wbudowany w polskie prawo socjalne. Programy ONZ i NGO były szybsze, bardziej elastyczne i celowane (np. w rodziny wielodzietne lub osoby starsze), ale z natury rzeczy tymczasowe, mające na celu wsparcie przez pierwsze 3-6 miesięcy pobytu. Szacunki wskazują, że programy te objęły setki tysięcy cykli wsparcia, stanowiąc bufor bezpieczeństwa przed włączeniem w polski system zatrudnienia.

2. Logistyka Kryzysu: Od Paczki do Centrum Integracji

Faza interwencyjna charakteryzowała się masową dystrybucją pomocy rzeczowej. Polski Czerwony Krzyż (PCK), Caritas Polska oraz setki oddolnych inicjatyw obywatelskich zorganizowały punkty zbiórek i magazyny, wydając miliony paczek żywnościowych, zestawów higienicznych i artykułów dla dzieci.

W ostatnich latach nacisk przesunął się z masowej dystrybucji na specjalistyczne Centra Pomocy i Integracji (np. Fundacji Ocalenie). Zamiast jednorazowej paczki, oferują one zintegrowane usługi w jednym miejscu: kursy językowe, wsparcie psychologiczne i prawne.

3. Bariery Administracyjne i Wtórna Migracja

Skuteczne funkcjonowanie na polskim rynku wymaga legalizacji i zrozumienia biurokracji. Tu kluczową rolę odegrały NGO-sy. Helsińska Fundacja Praw Człowieka czy Stowarzyszenie Interwencji Prawnej musiały stawić czoła ogromnej liczbie zapytań dotyczących statusu ochrony, prawa pracy i najmu. Zapewnienie 1,8 miliona porad prawnych/rejestracji PESEL było konieczne dla formalnej integracji.

III. Trzy Wielkie Wyzwania Długoterminowe

Po opanowaniu fazy kryzysowej, Polska wchodzi w etap stabilizacji, gdzie wyzwaniem przestają być braki żywności, a stają się bariery strukturalne.

Wyzwanie 1: Pułapka Overqualification i Nostryfikacja Dyplomów

Pomimo wysokiego wskaźnika zatrudnienia (często przekraczającego 65% w grupie wiekowej 18-65 lat), duża część uchodźców pracuje poniżej swoich kwalifikacji. Lekarka pracuje jako sprzątaczka, inżynier jako pracownik magazynu.

Kluczem do rozwiązania tego problemu jest aktywizacja zawodowa wsparta:

1. Uproszczeniem nostryfikacji dyplomów i uznawania kwalifikacji zawodowych.

2. Intensywnymi kursami języka polskiego z modułami zawodowymi, dostosowanymi do konkretnych branż (np. medycznej, budowlanej, IT).

Bez tego, Polska traci potencjał wykwalifikowanych migrantów, a uchodźcy doświadczają frustracji i zaniżonego poczucia wartości.

Wyzwanie 2: Kryzys Mieszkaniowy i Koniec Gościnności

Największym zagrożeniem dla długoterminowej integracji jest deficyt stabilnego, przystępnego cenowo mieszkalnictwa. Początkowa faza opierała się na niezrównanej gościnności polskich rodzin, które przyjęły uchodźców pod swój dach. Jednak ten model jest wyczerpany.

Wielu uchodźców nadal przebywa w ośrodkach zbiorowego zakwaterowania. Ośrodki te, choć niezbędne w 2022 roku, stają się hamulcem samodzielności i poszukiwania stabilnej pracy. Konieczne jest utworzenie strategicznych, finansowanych programów dopłat do najmu i zwiększanie zasobów mieszkaniowych, by umożliwić przejście na otwarty rynek.

Wyzwanie 3: Trauma Wojen i Zdrowie Psychiczne

Niewidzialne, ale powszechne skutki traumy wojennej i stresu migracyjnego stanowią długoterminowe obciążenie dla społeczeństwa. Wiele osób, zwłaszcza matek i dzieci, cierpi na zespół stresu pourazowego (PTSD), stany lękowe i depresję.

Istnieje pilna potrzeba zwiększenia dostępu do bezpłatnej, długoterminowej opieki psychologicznej i psychiatrycznej. Ta pomoc musi być kulturowo wrażliwa i prowadzona przez specjalistów biegle posługujących się językiem ukraińskim. Zaniedbanie tej sfery podważy efekty całej integracji.

Polska wykonała tytaniczną pracę w fazie reakcji kryzysowej, stając się modelem do naśladowania w zakresie systemowego włączenia. Jednakże, aby ten wysiłek nie poszedł na marne, należy skupić się na strategicznych inwestycjach w mieszkalnictwo, kwalifikacje i zdrowie psychiczne. Integracja to maraton, a nie sprint. Odpowiedzialność za skuteczne włączenie uchodźców do polskiego społeczeństwa spoczywa teraz na zdolności rządu i NGO do strategicznego planowania na kolejne lata.